Ik lees veel verhalen en teksten, en regelmatig stel ik daarbij de vraag: waarom lees ik dit graag/waarom lees ik dit niet graag? Vaak is de samenvatting van het antwoord: een goede spanning of een gebrek daaraan.
Spanning & Conflict: Koorddansen
Iedereen leest wel eens een "spannend" verhaal. In de kern komt zoiets meestal neer op "krijgt de goeierik uiteindelijk de slechterik te pakken". Aan het eind is het antwoord in 99% van de gevallen "ja". Maar niet alleen bij "spannende" verhalen, ook andersoortige verhalen hebben een kern die steeds terugkomt: "krijgt de hoofdpersoon de liefde van z'n leven", "wordt de hoofdpersoon volwassen", "blijft de onschuldige boef in vrijheid", dat soort dingen. Of je nu een thriller schrijft of een literair verhaal, ieder verhaal heeft spanning nodig. Waarom? Omdat de lezer anders al afhaakt bij zin tien.
De opbouw van een boek is doodeenvoudig. Je begint bij A en je wil de lezer naar Z brengen. A is de eerste zin, Z is de laatste zin. Laten we even voor de gein stellen dat A een huisje is, Z ook, en daartussen ligt een kloof. Diep ding, als je erin valt ben je dood, dat is naar. Het is de taak van de schrijver om de lezer ongeschonden van A naar Z te brengen. Daarvoor heeft de schrijver een koord ter beschikking en enkele hulpmiddelen. Spanning is het koord. De mate waarin je spanning opbouwt, inlost, gebruikt, toepast, etc, bepaalt de dikte van je koord, hoeveel wind er staat, of de lezer gezekerd is, of de lezer een stok meekrijgt voor het evenwicht, etc. Verreweg de meeste verhalen die ik opzij leg, hebben wel een koord gespannen, maar zijn vergeten dat ik als lezer een dikke staalkabel nodig heb die niet wiebelt, dat ik niet kan oversteken bij windkracht 12, en dat ik hoogtevrees heb!
De noodzaak van een conflict
Gefeliciteerd, je hebt een verhaal bedacht over een Held die een Draak vindt en Draak het leven redt. Is dat spannend? Op zichzelf niet. Er zijn al een miljoen van zulke verhalen. Laat ik één ding stellen: mijn aandacht houd je niet vast louter en alleen met de vraag "lukt het Held of lukt het Held niet". Als dát de enige rode draad in je verhaal is, is de kans groot dat ik je verhaal niet uitlees. Zoals gezegd: zo zijn er een miljoen. Wat dan wel? Conflict! Iedere scène moet een conflict in zich hebben. Als Held langsgaat bij Oma, laat dat in vredesnaam niet alleen maar "Oma breit een sjaal en vertelt hoe Held de draak kan redden" zijn, want als dat het enige is, kan ik net zo goed doorbladeren naar de laatste pagina. Ik kom er toch wel achter of Held de draak redt. Er zijn immers slechts enkele mogelijkheden:
- Het verhaal loopt goed af
- Het verhaal loopt slecht af
- Het verhaal loopt af (open eindes bestaan ook!)
Dat einde interesseert me niet, of niet zo gek veel, het gaat om de weg erheen. Als Held langsgaat bij Oma, moet daar conflict te lezen zijn. Held hoeft geen ruzie te krijgen met Oma. Maar in die scène moet iets worden toegevoegd aan het verhaal, iets wat méér is dan "Hoofdlijn", dat dieper ingaat op Held én Oma. Breit ze een sjaal of repareert ze de maliënkolder die ze nog had liggen van voordat-oma-oma-was? Komt Held nuchter aan bij haar, of is hij ladderzat en wanhopig? Wat houdt Oma achter en waarom mag Held dat niet weten? Wat doet die scène in het verhaal? Wat voegt het toe? Waarom lees ik dit, waarom moet ik dit lezen? Als je geen antwoord kunt geven op de vraag "waarom is deze scène noodzakelijk", dan heeft die scène hoogstwaarschijnlijk niks in het verhaal te zoeken. Blijft het verhaal ongewijzigd overeind zonder die scène? Is deze scène bladvulling zonder conflict en toegevoegde waarde? Weg ermee, dan.
Diepte
Met diepte bedoel ik niet dat je iedere hoofdpersoon 38 lagen psychologische diepgang, traumatische bagage, verloren familieleden, verborgen verleden en meer van zulks moet meegeven. Diepgang kan ook behelzen dat de hoofdpersoon in een scène ontdekt dat hij zijn pinpas is vergeten - hoe hij daarop reageert, geeft zijn karakter invulling. Raakt hij in paniek of denkt hij "ach ik heb nog vijftig euro in m'n broekzak"? Ik wil weten wat de situatie mij vertelt over de hoofdpersoon. (Let wel: de hoofd"persoon" hoeft niet noodzakelijk een personage te zijn. Een verhaal kan ook iets vertellen over een land, over een heel volk, over een worm, over een flatgebouw.) Als de situatie alleen bedoeld is om de weg te plaveien om van A tot Z te komen, dan is de situatie niet meer dan een opsomming van feiten en/of gebeurtenissen. Geef me dan liever een samenvatting, dan ben ik sneller klaar en weet ik net zoveel.
Het conflict dat je continu in je verhaal verweeft, is het cement waarmee je de stenen muren van je verhaal overeind houdt. Iedere situatie/scène moet iets doen dat vérder gaat dan "Hoofdlijn A naar Z". Ik moet er, als lezer, mee willen puzzelen, ik moet ermee willen stoeien, ik moet proeven dat er ook een verhaal tussen de regels in staat. Vergeet je dat, dan ram je een dolk in de rug van je eigen verhaal, en dan ook nog een met een behoorlijk lang lemmet. Als de gehele spanning van jouw verhaal alleen bestaat uit "lezer wil weten of Held van A naar Z komt", dan laat je die lezer op een borduurdraadje balanceren. Geef mij méér. Het A-naar-Z-koord is niet meer dan het haakje aan de kapstok. De scènes daaromheen, compleet met conflict, die bepalen wat er aan dat haakje hangt. Een verweerde leren jas met een uitstulping ter grootte van een pistool in de jaszak, of een spierwitte sjaal met een druppeltje bloed erop?
Zonder spanning geen verhaal; zonder conflict geen scène. En dan eindig je met een veredelde samenvatting! Dat kun je als auteur beter voorkomen ...